Avrupa’da matbaa 1455’te icat edildi. Osmanlı diyarında ilk matbaayı Yahudiler 1490’larda kurdular. Bunu izleyen seksen yılda İstanbul'da en az üç Yahudi matbaası kurulmuştu. İlk Ermeni matbaasını Tokat’lı Abgar Tbir 1567’de Kumkapı’da kurdu. İlk Rum matbaası 1620’lerde Fener’de açıldı. Arap hurufatıyla ilk matbaayı Macar asıllı İbrahim Müteferrika 1727’de İstanbul’un Çarşamba semtinde hayata geçirdi.
Üç çeşit tepki düşünebiliyorum.
1. Bu Türkler geri mirim. Yobazlık. Ne medeniyet gördülerse gayrimüslimlerden gördüler.
2. Yalandır, gavur yalakalığıdır. Matbaayı atalarımız olan Uygur Türkleri keşfetti.
3. Enteresan. Neden en düşük sosyal statüde olan Yahudiler ilk, onların bir kademe üstü sayılan Ermeniler ikinci olmuş? Gayrimüslimlerin en itibarlısı sayılan Rumlar neden o kadar beklemiş?
16. yy’da Türkler İtalya’nın her şehrinde (ve diğer Avrupa şehirlerinin birçoğunda) aktif olarak varlar, Venedik’te hanları da var, binlerce Avrupalı dönme Osmanlı devletinin her kademesinde görev almış, paşa ve sadrazam olmuş, aralarında her iki kültüre ciddi ölçüde vakıf olanlar var, matbaanın Avrupa’da yarattığı devrim sır değil, en geç 1470-1480’lerde ayan beyan bilinen bir gerçek. Farkına varmamaları mümkün mü?
Nihayet adım atmaya karar verince işi neden Latince bilen ve İstanbul’un Frenk çevreleriyle ilişkileri olan bir Macar dönmesine yıktılar? “Yürürse iyi, yürümezse ‘biz tanımayız, vay gavur’ deyip asarız” düşüncesi olabilir mi*
Daha düşün. İmparatorluk yönetmek gibi bir derdi olanların dünyaya bakış açısı ile Kumkapı’da matbaa kurup İncil satmak yahut soydaşlarını irşad etmek olan birinin bakışı farklı olmaz mı?
Avrupa’da da devlet vardı, peki, onlar matbaaya direnmedi. Acaba oradaki devletle buradaki devlet aynı cins devlet miydi? Ufak bir azınlığın 72 benzemez milleti yönetmesi ve vergilendirmesi için neler gerekir? Hem unutma. Gutenberg’in matbaayı icat ettiği Mainz ile, matbaanın asıl geliştiği yer olan Venedik devlet bile değil, haritada birer delik.
Buradan devam edersen derya gibi konulara açılmak zorunda kalırsın: İslam dininin tarihsel işlevi, Osmanlı devletinin sınıfsal ve ideolojik yapısı vs. Yorucudur. O yüzden ilk iki açıklama insanlara daha sempatik gelir.