Ed-dîn takılı bileşik isimlerin ilki Abbasi Halifesi el-Kaadir’in H 405 (M 1014-15) yılında Büveyhi emirlerinden Celalüddevle’ye ihsan ettiği Rükneddin lakabı imiş. 1025 yılında bu zat Irak hükümdarı olunca vezirine de Alemeddin lakabı verilmiş. Bunları 15. yy’da yazan Mısırlı Memluk tarihçisi İbn Tağriberdi (Tanrıverdi) söylüyor. Tam doğru değil çünkü bu tarihlerden kısa bir süre önce, 997 yılında ölen Gazne hükümdarı Emir Sebüktegin’in Nâsıreddin lakabını taşıdığını biliyoruz. Ölümünden sonra mı bu unvanı edindi? Emin olamadım.
Bunları izleyen 250 yılda ed-din ve ed-devle’li lakaplar, yeni bir tür devlet aristokrasisinin vazgeçilmez alameti oluyor. Selçuk egemenliğinin kurucusu Tuğrıl Bey de Rükneddin. Halefi Alparslan’ın lakapları Adududdevle ve Ziyaeddin; onun oğlu Melikşah Celalüddevle ve Muizzeddin. Konya sultanlarından AlaeddinKeykubad ile Gıyaseddin Keyhusrev malum; Şam sultanı SalahaddinEyyubi malum. Celaleddin Rumi, Muhyieddin el-Arabi de tanıdık isimler. Hiç biri bu kişilerin öz adı değil, törenle verilen onursal bir unvan, biraz Batı Avrupa’nın soyluluk unvanları gibi. Ayağa düşmeleri çok sonra, 13. yy sonu, 14. yy başı.
Tanınmış şarkiyatçılardan J. H. Kramers ilk dönem bu lakapların Farsçadan uyarlama olduklarına işaret ediyor. Kimi doğrudan çeviri, Dînyâr > Veliyeddin, Şehriyâr > Adududdevle gibi. Kimi ses benzeştirmesi yoluyla asimile edilmiş: Ferîdûn > Ferideddin, Ferruh-dîn > Fahreddin, Beh-dîn > Bahaeddin gibi. Benzerlikler yakıştırma değil; aynı kişinin Farsçada öyle Arapçada böyle adlandırıldığı, ya da Feridun oğlu Ferideddin gibi sürekliliğe işaret eden sayısız örnek var.
Devir bu kültürel açılıma müsait. İslam tarihinde bu yıllar bir dönüm noktası. Abbasi/Arap İmparatorluğu çürümüş; 300 yıllık bir aradan sonra İran kültürü altın çağına adım atmış; Türklerin askeri egemenliği altında tüm İslam dünyasına hakim olmaya hazırlanıyor. Bu meyanda aristokrasinin niteliği değişmiş. Önceki dönemin seçkinleri, Abdullah bin Kays bin Raad bin Lüeyy gibi – gerçek ya da hayali – şecerelerle kendilerini eski Arap aşiretlerine bağlamaya özen göstermişler. Yeni döneminkiler unvanlarını kıymetli bir giysi – hılat – gibi, kılıç sahibinden ödül olarak almışlar. Büyük bir kültürel değişimin habercisidir. Aynı zamanda İslam’ın en parlak, medeniyet sahasında en üretken, ortak insani değerlere en açık çağının başlangıcıdır. Hicri 400, Miladi 1000 civarı.
*
Aşağıda Mart 2009 itibariyle Türkiye’de eddin’li isimler taşıyan yetişkin erkeklerin listesini görüyoruz. Nüfus kayıtlarından en sık kullanılan imlayı seçtim. Sol kolon her adın nüfusu; toplam 1.488.732 kişi, 300 isim. Listedeki ilk elli-altmış ismin hepsi İslam geleneğinde yeri olan klasik isimler. Daha aşağıdakilerin bir kısmı (hepsi değil) ya henüz çözümleyemediğim varyantlar, ya da Şinasettin, İslamettin, Bilalettin, Ahmettin, Turhanettin gibi, uydurmasyon adlar.
206574 | Selahattin | 165 | Sabrettin | 43 | Hicabettin | ||
146667 | Nurettin | 165 | Zahittin | 43 | İmarettin | ||
89400 | Sebahattin | 163 | Kudrettin | 43 | Siyasettin | ||
87309 | Alaattin | 159 | Muhbettin | 42 | Ahmettin | ||
86337 | Muhittin | 157 | Şevkettin | 42 | Felahattin | ||
73310 | Hayrettin | 152 | İlhamettin | 42 | İslamettin | ||
71021 | Fahrettin | 150 | Şadettin | 41 | Hacettin | ||
65585 | Bahattin | 150 | Saittin | 41 | Ömeriddin | ||
63117 | Necmettin | 148 | Elveddin | 40 | Cemasettin | ||
59623 | Şerafettin | 143 | Emrettin | 40 | Hasbettin | ||
54884 | Seyfettin | 141 | Nahittin | 39 | Kamerettin | ||
51858 | Sadettin | 141 | Nusamettin | 38 | Behçettin | ||
38236 | Nizamettin | 137 | Nedrettin | 38 | Esirettin | ||
38224 | Şemsettin | 137 | Orhanettin | 38 | Niyazettin | ||
35239 | Hüsamettin | 136 | Azettin | 36 | Ridayettin | ||
32312 | Cemalettin | 135 | Musafettin | 35 | Evhattin | ||
29165 | İzzettin | 134 | Efrettin | 35 | Rasettin | ||
26181 | Celalettin | 134 | Mecdettin | 35 | Recaettin | ||
22119 | Tacettin | 134 | Sezaittin | 35 | Secalettin | ||
15446 | Burhanettin | 132 | Hidayettin | 34 | Ağamettin | ||
14531 | Vahdettin | 124 | Kadrettin | 34 | Bilalettin | ||
13860 | Bedrettin | 124 | Zikrettin | 34 | Mürvettin | ||
13782 | Kemalettin | 123 | Yasettin | 33 | Kefalettin | ||
13188 | Ziyaettin | 119 | Nezahattin | 33 | Methettin | ||
12740 | Şahabettin | 117 | Ferahattin | 32 | Mubahattin | ||
11514 | Kutbettin | 115 | Feridettin | 32 | Mürefettin | ||
11163 | Sadrettin | 115 | Necabettin | 31 | Ayettin | ||
10880 | Nusrettin | 113 | Cihadettin | 31 | Cavittin | ||
7103 | Seracettin | 113 | Fetahattin | 31 | Eminettin | ||
6997 | Gıyasettin | 113 | Möhrettin | 31 | İsabettin | ||
6812 | Necattin | 111 | İlamettin | 31 | Rahmettin | ||
6465 | Kıyasettin | 106 | Misbahattin | 30 | Nakittin | ||
6057 | Sulhattin | 105 | Faittin | 30 | Razettin | ||
3956 | Nasrettin | 105 | Talettin | 27 | Cumattin | ||
3045 | Zeynettin | 105 | Ziyamettin | 26 | Sahrettin | ||
2933 | Keramettin | 102 | Surettin | 25 | Bahsettin | ||
2604 | Şücaettin | 101 | Zülfettin | 25 | İbadettin | ||
2113 | Vahyettin | 99 | Veysettin | 25 | Yevmittin | ||
1949 | Selamettin | 98 | Vefaettin | 25 | Zerafettin | ||
1782 | Şahmettin | 96 | Kefaettin | 24 | Keşfettin | ||
1670 | Samettin | 93 | Ayfettin | 23 | Hicrettin | ||
1603 | Refaettin | 91 | Nezafettin | 23 | Rutbettin | ||
1466 | Velittin | 90 | Ebettin | ||||
1365 | Musamettin | 90 | Hutbettin | 22 | Mürsettin | ||
1214 | Fikrettin | 89 | Fazlettin | 21 | Cezmettin | ||
1190 | Şahamettin | 87 | Afettin | 21 | Livaettin | ||
1068 | Takyettin | 85 | Münacettin | 20 | Lisanettin | ||
979 | Saffettin | 84 | İmamettin | 20 | Musabettin | ||
963 | Hiyasettin | 84 | Nezarettin | 20 | Müştekiddin | ||
896 | Alamettin | 83 | Nazmettin | 20 | Şinasettin | ||
824 | İmadettin | 82 | Mecmeddin | 19 | Feracettin | ||
820 | Yaşettin | 80 | Seheddin | 19 | Zümrettin | ||
736 | Vechettin | 79 | Hasrettin | 18 | Hamzettin | ||
717 | Şahattin | 79 | Mehmettin | 18 | İrfanettin | ||
685 | Muslahattin | 79 | Nefahattin | 18 | Mazharettin | ||
675 | Liyattin | 79 | Şahadettin | 17 | Delalettin | ||
617 | Rüknettin | 78 | Emsalettin | 17 | Sarettin | ||
606 | İlmettin | 78 | Hükmettin | 17 | Şeramettin | ||
592 | Esalettin | 78 | Sahabettin | 16 | Hilmittin | ||
592 | Fehmettin | 77 | Hulkattin | 16 | Nüzhettin | ||
584 | Bahrettin | 73 | Cevattin | 16 | Rahattin | ||
578 | Sefaettin | 73 | Kıyafettin | 16 | Yücettin | ||
506 | Mücahittin | 73 | Neşettin | 15 | Ataettin | ||
493 | Vasfettin | 73 | Tahattin | 15 | Merhamettin | ||
466 | Semahattin | 71 | Cevdettin | 15 | Müjdettin | ||
463 | Necettin | 70 | Beyazittin | 15 | Mürşittin | ||
452 | Fevzettin | 70 | Cahittin | 15 | Nakşettin | ||
448 | Sacettin | 69 | Namettin | 15 | Şeyhattin | ||
405 | İsamettin | 67 | Hamittin | 15 | Seyreddin | ||
369 | Şükrettin | 67 | Siyamettin | 14 | Mükafettin | ||
365 | İzamettin | 65 | Haşmettin | 13 | Beşarettin | ||
362 | Gülettin | 64 | Risalettin | 13 | Cezaettin | ||
362 | Nacettin | 64 | Suhyettin | 13 | Ekmelettin | ||
351 | Lütfettin | 63 | Eynettin | 13 | Fuattin | ||
324 | Halittin | 63 | İsmettin | 13 | İmanettin | ||
309 | Feyzettin | 63 | Sinamettin | 13 | İslahattin | ||
309 | Mirbahattin | 60 | Mevlüttin | 13 | Kefarettin | ||
307 | Necdettin | 60 | Vahabettin | 13 | Müftahittin | ||
280 | Necbettin | 59 | Riyasettin | 13 | Müstehaddin | ||
262 | Şefaattin | 59 | Turhanettin | 13 | Nurhanettin | ||
260 | Nebahattin | 57 | Kiramettin | 13 | Rağbettin | ||
242 | Senaettin | 56 | Esvettin | 12 | Kelamettin | ||
228 | Hayattin | 55 | Hilalettin | 12 | Münirettin | ||
220 | Beraattin | 55 | Vecdettin | 12 | Şifaettin | ||
220 | Cesarettin | 54 | Arafettin | 12 | Ulaeddin | ||
220 | Şöhrettin | 54 | Visalettin | 11 | Emanettin | ||
207 | Zahrettin | 53 | Esasettin | 11 | Hazarettin | ||
205 | Azamettin | 53 | Zöhrettin | 10 | Kibarettin | ||
200 | Ruhittin | 52 | Adalettin | 10 | Muinettin | ||
197 | Musaddin | 52 | Hayfettin | 9 | Cidayettin | ||
194 | İkramettin | 50 | Fecrettin | 8 | Hocattin | ||
193 | Nihattin | 50 | Zekaettin | 7 | Eşrefettin | ||
187 | Ülfettin | 49 | Efdalettin | 7 | Hacerettin | ||
184 | Hikmettin | 48 | Remzettin | 7 | Nasihaddin | ||
173 | Usamettin | 46 | İhsamettin | 7 | Racettin | ||
170 | Servettin | 45 | Besarettin | 6 | Celadettin | ||
168 | Mettin | 45 | Nezrettin | 5 | Rukyettin | ||
167 | Muzafferettin | 45 | Reşattin | 4 | Mugisiddin | ||
166 | Nevzettin | 43 | Heybettin | 4 | Nibraseddin | ||
165 | Nükrettin | 2 | Kıvamettin | ||||
1 | Ecmelettin | ||||||